ZŁOŻA WĘGLA BRUNATNEGO

Złoże Bełchatów

Kopalnia węgla brunatnego Bełchatów należy do Polskie Grupy Energetycznej (PGE) i jest głównym dostarczycielem paliwa, tj. węgla brunatnego do Elektrowni Bełchatów. Wydobycie realizowane jest z dwóch złóż: Bełchatów i Szczerców. Zlokalizowane są one w rowie tektonicznym Kleszczowa i rozdzielone wysadem solnym Dębina, który znajduje się na głębokości 170 m i ma kształt elipsy o wymiarach 290 m na 520 m.

Złoże „Bełchatów” znajduje się w powiecie bełchatowskim w gminie Kleszczów, zalega w kierunku W-E i ma 5,5 km długości oraz 0,5–1,8 km szerokości. Średnia miąższość pokładu wynosi 55,1 m i jest bardzo zmienna w różnych miejscach rowu Kleszczowa; na ogół 30–70 m, zaś w rowie II rzędu miąższość przekracza 100 m, a maksymalnie w izolowanych miejscach osiąga 230,5 m. Zasoby węgla brunatnego przed rozpoczęciem eksploatacji w 1981 roku oszacowano na ok. 1,1 mld ton. Z powodu wyczerpania zasobów koniec wydobycia przewidziany był na 2020 rok. W 2018 roku PGE uzyskała przedłużenie koncesji do 2026 roku w celu dodatkowego wydobycia około 10 mln ton z północnego skraju złoża.

Złoże Szczerców

Złoże „Szczerców” znajduje się na zachód od złoża Bełchatów i obejmuje powiaty bełchatowski (gminy Szczerców i Kleszczów) oraz pajęczański (gminy Rząśnia, Sulmierzyce i Kiełczygłów). Ponieważ pokład węgla najpłycej znaj­duje się w zachodniej części (100 m poniżej poziomu terenu) i zapada ku wschodowi do 220 m poniżej poziomu terenu wydobycie rozpoczęto po zachodniej stronie złoża, co wymagało wykonania dodatkowego zwałowiska zewnętrznego. Złoże tworzy zasadniczo jedna warstwa węgla brunatnego. Średnia miąższość węgla wynosi 50,3 m, a maksymalna głębokość spągu, która wyznacza najniższy poziom zalegania węgla, a co za tym idzie poziom, który musi zostać odwodniony, to 351,7 m, wobec 245,5 m w przypadku złoża Bełchatów. W złożu znajdowało się około 720 mln ton węgla brunatnego, z czego do wydobycia wg stanu na 2019 rok pozostało ponad 550 mln ton. Budowę wkopu udostępniającego rozpoczęto w 2002 roku a wydobycie w 2009 roku Wydobycie na złożu Szczerców ma zakończyć się w 2038 roku.

Bliskość odkrywek Bełchatów i Szczerców sprawiła, że po uruchomieniu odwodnienia złoża Szczerców nastąpiło szybkie połączenie lejów depresji. W latach 1976–2004 średnia powierzchnia leja depresyjnego wód podziemnych wynosiła 438 km², przy maksymalnym obszarze wynoszącym w 1992 r. 635 km². Lej depresji był w kształcie zbliżonym do elipsy o wymiarach 40 km (oś W–E) i 20 km (oś S–N). Po uruchomieniu w 2000 roku odwodnienia na polu Szczerców nastąpił szybki rozwój leja depresji w kierunku zachodnim zwiększając obszar depresji do 45 km i 25 km i maksymalny obszar do około 800 km². Poza tym obszarem występują także liczne obszary o obniżonym poziomie wód gruntowych, co wskazuje na występowanie licznych okien hydrologicznych.

Plany rekultywacyjne przewidują, że w wyrobiskach końcowych obydwu pól na powierzchni około 3250 ha powstanie jezioro, którego maksymalna głębokość sięgnie około 100 m. Jego napełniania ma potrwać 20 lat i zakończyć się około 2070 roku. Pozostałe tereny zostaną poddane głównie rekultywacji w kierunku leśnym oraz w mniejszym stopniu w kierunku rekreacyjnym i przemysłowym. Zakończenie odbudowy stosunków wodnych wokół kopalni Bełchatów przy braku dodatkowego zasilania szacowane jest na 2110 rok, a przy dodatkowym zewnętrznym zasilaniu wodami z zewnątrz okres ten może ulec skróceniu o 15 lat.

Złoczew

Złoże Złoczew wraz ze złożem Ościsłowo należy do złóż, których procesy przygotowawcze do uruchomienia eksploatacji węgla brunatnego były najbardziej zaawansowane, gdyż były na etapie pozyskiwania decyzji środowiskowych. Złoże Złoczew położone jest w południowo-zachodniej części województwa łódzkiego, na terenie powiatu sieradzkiego w gminach Złoczew i Burzenin oraz w powiecie wieluńskim w gminie Ostrówek w odległości około 4 km od miejscowości Złoczew i ok. 35 km (w linii prostej) na północny-zachód od Kopalni Bełchatów. Złoże rozciąga się wąskim pasem o szerokości 1000-1500 m na przestrzeni około 10 km, z południowego zachodu na północny wschód. Węgiel zalega na głębokości około 300 m, a maksymalna głębokość eksploatacyjna wyniesie około 340 m poniżej poziomu terenu. Projektowany obszar górniczy, stanowiący teren niezbędny do prowadzenia wydobycia kopaliny, obejmował dodatkowo tereny miasta Złoczew oraz gminy Lututów w powiecie wieruszowskim. W ciągu około 38 lat eksploatacji odkrywki Złoczew bezpośrednio zostałby zajęty i przekształcony obszar o łącznej powierzchni około 6 080 ha (obszar górniczy), który obejmował odkrywkę, zwałowisko zewnętrzne oraz obszar pod niezbędną infrastrukturę.

Ewentualna budowa odkrywki Złoczew rozpoczęłaby się od wkopu udostępniającego złoże znajdującego się w jego zachodniej części i wymagać będzie zdjęcia w 6 lat około 453 mln m³ mas ziemnych. Zwałowisko zewnętrzne zlokalizowano po zachodniej stronie wkopu udostępniającego będzie miało prawdopodobnie 19,3 km², a w najwyższym punkcie osiągnie 221,0 m w stosunku do pierwotnej powierzchni terenu. W granicach projektowanej odkrywki, zwałowiska zewnętrznego i ich najbliższym sąsiedztwie przeważa zabudowa rozproszona, która tworzą 33 wsie z przysiółkami, które zamieszkuje ok. 3041 osób. W czerwcu 2021 roku PGE ostatecznie zrezygnowało z uruchomienia odkrywki Złoczew.

Złoże Drzewce

Odkrywka Drzewce uruchomiona została w 2005 roku. Jej zasoby przemysłowe wynoszą 35 mln ton. Złoże węgla brunatnego składa się z już wyeksploatowanego pola Bilczew i Drzewce A oraz obecnie eksploatowanego pola Drzewce B. Węgiel brunatny zalega na głębokości do 55 m poniżej poziomu terenu. Do lipca 2020 roku wydobyto 30 mln ton, a zakończenie wydobycia planowane jest w 2022-2023 roku. Plan zagospodarowania obszaru pogórniczego przewiduje głównie rekultywację w kierunku leśnym i rekreacyjnym. W wyrobisku końcowym zostanie utworzony akwen wodny o powierzchni 125 ha, którego napełnianie powinno zakończyć się około 2035 roku. Odbudowa stosunków wodnych potrwa prawdopodobnie do około 2045 roku.

Złoże Jóźwin II B

Odkrywka Jóźwin II B jest ostatnim eksploatowanym złożem (polem) zlokalizowanym w północnej części eksploatowanego od 1971 roku złoża Pątnów, z którego wydobyte zostało ponad 150 mln ton węgla brunatnego. Wydobycie z odkrywki Jóźwin II B trwa od 1999 r. i zakończy się w 2022 roku. Węgiel brunatny zalega na głębokości do 58 m poniżej poziomu terenu. Plan zagospodarowania obszaru pogórniczego przewiduje głównie rekultywację w kierunku leśnym i rekreacyjnym. W wyrobisku końcowym zostanie utworzony akwen wodny o powierzchni 440 ha, którego napełnianie powinno zakończyć się około 2055 roku. Odbudowa stosunków wodnych zakończy się prawdopodobnie po 2070 roku.

Złoże Tomisławice

Wydobycie węgla z odkrywki Tomisławice rozpoczęto w 2011 roku i ma trwać wg strategii opublikowanej w X 2020 r. przez ZE PAK do końca 2029 roku. Do 2019 roku wydobyto 15,1 mln ton węgla, a pozostało szacunkowo blisko 27 mln ton. W latach 2022-2024 planowane jest wydobycie 3,5-4,5 mln ton węgla brunatnego rocznie, które pozwoli wytworzyć 2,5-3,5 TWh energii elektrycznej. Węgiel brunatny zalega na głębokości do 67 m poniżej poziomu terenu. Plan zagospodarowania obszaru pogórniczego przewiduje głównie rekultywację w kierunku leśnym i rekreacyjnym. W wyrobisku końcowym zostanie utworzony akwen wodny o powierzchni 200 ha, którego napełnianie powinno zakończyć się około 2042 roku. Odbudowa stosunków wodnych zakończy się prawdopodobnie po 2050 roku.

Złoże Ościsłowo

Złoże Ościsłowo zlokalizowane jest w odległości 1,5 km na północ od złoża Jóźwin II B i miało zastąpić wydobycie węgla brunatnego po zakończeniu wydobycia z odkrywki Jóźwin II B. Złoże węgla brunatnego Ościsłowo tworzy jeden zwarty obszar o powierzchni 1580 ha, o rozciągłości NW - SE, długości 6,5 km i szerokości 0.5 – 1.5 km. W udokumentowanym obszarze pokład węgla osiąga do 6- 8 m miąższości, przy średniej dla obszaru złoża – 5.7 m. Łącznie do wydobycia (zasoby przemysłowe operatywne) było ok. 39 mln ton węgla. Węgiel brunatny zalega na głębokości do 70 m poniżej poziomu terenu. Wg pierwotnych planów złoże miało być uruchomione w 2018 roku i eksploatowane do około 2034 r. Z racji sąsiedztwa z innymi eksploatowanymi złożami w wyniku odwodnienia powstał wspólny lej depresji dla kilku złóż o powierzchni 157,8 km², tj. 15780 ha dla leja depresji czwartorzędowego poziomu wodonośnego i 355,6 km², tj. 35560 ha dla leja depresji trzeciorzędowego poziomu wodonośnego. Na tym obszarze na skutek uruchomienia odwodnienia złoża Ościsłowo nastąpiłoby opóźnienie w odbudowie stosunków wodnych po zakończonym wydobyciu w złożach sąsiednich. Ponadto powstałby własny lej depresji dla czwartorzędowego poziomu wodonośnego o powierzchni 54,72 km², tj. 5472 ha  i dla trzeciorzędowego poziomu wodonośnego o powierzchni 145,2 km², tj. 14520 ha. W X 2020 roku grupa ZE PAK ostatecznie zrezygnowała z planów wydobycia węgla ze złoża Ościsłowo. Wynikało to m.in z odmowy określenia środowiskowych uwarunkowań dla przedsięwzięcia pn.: „Wydobycie węgla brunatnego i kopalin towarzyszących z Odkrywki Ościsłowo” (tzw. raportu oddziaływania na środowisko) przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Poznaniu.

Złoże Dęby Szlacheckie

Złoże Dęby Szlacheckie położone jest około 10 km na zachód od eksploatowanej od 2005 roku odkrywki Drzewce oraz około 25 km na południowy zachód od odkrywki Tomisławice. Zasoby bilansowe złoża wynoszą 103 mln ton, ale zasoby przemysłowe, czyli możliwe do wydobycia wynoszą 77 mln ton. Uruchomienie wydobycia wymagałoby zajęcia około 1500 ha oraz dodatkowych około 300 ha pod zwałowisko zewnętrzne. Miąższość pokładu węgla waha się od 3,5 m w północnej części złoża do 14,7 m w południowej części. Z karty informacyjnej dla odkrywki Dęby Szlacheckie wynika, że w przypadku uruchomienia odkrywki lej depresji (czyli obszar, na którym poziom wód trwale obniżyłby się o co najmniej jeden metr) objąłby obszar 696 km². Jednym z powodów rezygnacji z eksploatacji tego złoża było referendum z 2015 roku w gminie Babiak, na terenie której znajduje się złoże Dęby Szlacheckie, w którym przy dużej frekwencji większość mieszkańców opowiedziała się przeciw odkrywce.

Złoże węgla brunatnego Oczkowice zostało udokumentowane podczas prac geologicznych prowadzonych na początku lat 60. XX wieku, a w latach 70. udokumentowano złoże Poniec-Krobia. Zaniechanie prac nad eksploatacją węgla brunatnego z Rowu Poznańskiego w okolicach Czempinia przełożyło się także na zaniechanie badań nad złożem Oczkowice. Do tematu eksploatacji tych złóż powrócono dopiero 11 maja 2011, gdy  Minister Środowiska wydał na rzecz PAK Górnictwo Sp. z o.o. koncesję na poszukiwanie i rozpoznawanie złoża węgla brunatnego w  obszarze „Poniec – Krobia” i  „Oczkowice”, znajdującego się na terenie powiatów gostyńskiego i  rawickiego, tj. w południowo-zachodniej Wielkopolsce. W 2014 roku urzędowo włączono do złoża Oczkowice część złoża Poniec-Krobia tworząc złoże o łącznej powierzchni 71,04 km² i bilansowych zasobach geologicznych wynoszących 996 mln ton węgla brunatnego. Węgiel brunatny zalega na głębokości 111-134 m poniżej poziomu terenu i ma miąższość 11-14 m.

Ewentualna eksploatacja węgla brunatnego z tej odkrywki groziłaby poważnymi stratami dla środowiska. Jest to związane ze skomplikowaną strukturą geologiczną samego złoża i jego otoczenia z racji występowania tam kilku głębokich rowów tektonicznych, które ułatwiają pionowe przemieszczanie się wód podziemnych. Jest to szczególnie istotne, gdyż w przeciwieństwie do pozostałych złóż węgla brunatnego w Polsce, pod złożem Oczkowice znajdują się wody zasolone o zawartości od 400 do 800 mg Cl/dm³, a w regionie Rawicza są solanki chlorkowe o charakterze ługu solnego o stężeniu do 100 g/dm³. Ponadto złoże znajduje się na wododziale, co wydłużyłoby odbudowę stosunków wodnych, która byłaby także utrudniona z racji położenie złoża w regionie o najniższych w Polsce opadach i najdłuższych w Polsce niżówkach letnio-jesiennych na rzekach prawobrzeżnej zlewni Baryczy. Południowo-zachodnia Wielkopolska jest także obszarem charakteryzującym się najefektywniejszym, najwydajniejszym i najbardziej produktywnym rolnictwem w Polsce. ZE PAK w obliczu dużego oporu społecznego, którego symbolem jest protest z 27 stycznia 2015 roku z  wykorzystaniem ponad 500 ciągników, w którym uczestniczyło 3000 osób (nie tylko rolników).

Kompleks złóż gubińskich o powierzchni kilkunastu tysięcy km² rozciąga się na terenie Dolnych Łużyc (Niemcy) i Ziemi Lubuskiej. Eksploatacja tych złóż w Niemczech prowadzona jest już od blisko 200 lat, natomiast w Polsce nie została jeszcze uruchomiona. Centralnym elementem tego obszaru w Polsce jest kompleks złóż gubińskich, w skład którego wchodzą trzy złoża: Gubin, Gubin-Zasieki-Brody i Lubsko o łącznych zasobach przemysłowych około 1,3 mld ton. Węgiel brunatny w tych złożach znajduje się na 5 pokładach, z czego tylko drugi o średniej miąższości 10,9 m i czwarty o średniej miąższości 11,8 m mają znaczenie bilansowe i nadają się do wydobycia. Zalegają one na głębokości odpowiednio około 80 m i 140 m poniżej poziomu terenu. Plany wydobycia węgla ze złoża Gubin miała do 2019 r. PGE i dotyczyły one części złoża Gubin o powierzchni 10363 ha z zasobami do wydobycia wynoszącymi 772 mln ton. Oszacowane maksymalne wielkości zasięgu lejów depresji w przypadku eksploatacji wyniosłyby w poziomie czwartorzędowym 5,5 km, a w poziomie międzywęglowym 7,8-8,6 km od skraju odkrywki.

W sierpniu 2016 roku Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim stwierdziła znaczące braki w dokumentach dotyczących planowanej odkrywki. PGE został wezwany do ich uzupełnienia, jednak nie zrobił tego w wymaganym terminie 3 lat, co poskutkowało umorzeniem w sierpniu 2019 roku postępowanie wydania decyzji środowiskowej dla kopalni odkrywkowej węgla brunatnego. Ponadto w lutym 2016 roku w wyniku konsultacji transgranicznych w sprawie planowanej odkrywki Gubin wykazano, że prognozy inwestora, spółki PGE, na temat negatywnych skutków oddziaływania na środowisko, np. strat w rolnictwie spowodowanych osuszaniem terenu, są zaniżone.